Cây kim ngân hoa là 1 trong 100 loài cây dược liệu có giá trị y tế và kinh tế cao để tập trung phát triển theo QĐ số 3657/QĐ-BYT ngày 20/8/2019. Hiện nay, cây kim ngân hoa đang được đưa vào trồng nhiều ở các xã Hoàng Hoa Thám, Bắc An, Lê Lợi, phường Hoàng Tân, Hoàng Tiến (TP. Chí Linh)...từ 3 - 5 ha/xã. dẫn đến việc trồng và khai thác cây kim ngân hoa chưa mang lại hiệu quả kinh tế cao và chưa phát triển thành vùng trồng nguyên liệu bền vững theo hướng GACP - WHO, nhiều khi sản phẩm trồng ra chưa được thị trường chấp nhận vì cây giống kim ngân hoa hiện người dân đang trồng tại các địa phương trên là loài kim ngân rừng Lonicera macrantha (D.Don) được đưa từ rừng vào trồng nên không đảm bảo tiêu chuẩn sản xuất thuốc.
Trong 2 năm 2021-2022, thực hiện đề tài “Xây dựng mô hình sản xuất cây dược liệu kim ngân hoa (Lonicera japonica Thunb) theo hướng GACP-WHO trên địa bàn tỉnh Hải Dương” của Trung tâm Nghiên cứu trồng và chế biến cây thuốc Hà Nội (Viện Dược liệu) nhằm: Định danh loài và đánh giá chất lượng dược liệu cây kim ngân hoa đưa vào trồng trọt; Xây dựng mô hình nhân giống và sản xuất cây dược liệu và hoàn thiện quy trình nhân giống, trồng, chăm sóc, thu hoạch và sơ chế dược liệu kim ngân hoa theo hướng GACP - WHO phù hợp với điều kiện tỉnh Hải Dương.
Đề tài thực hiện tại 9 hộ gia đình tại xã Hoàng Hoa Thám (TP. Chí Linh) với diện tích 10.000 m2 trồng cây kim ngân đạt tiêu chuẩn xuất vườn là 50 ngày tuổi, chiều cao mầm cấp 1 từ 20 - 30 cm; đường kính gốc từ 0,3 - 0,6 cm; có ≥ 6 lá; kích thước bầu ≥ 8 x 15 cm; cây có nhiều rễ; không bị sâu bệnh, mật độ 28.000 cây/ha tương ứng với khoảng cách 0,5 m x 0,7 m; thời vụ trồng tháng 9/2021 theo quy trình của Viện Dược liệu cây sau khi trồng từ 16 - 18 ngày cây phân nhánh, từ 175 - 195 ngày cây kim ngân bắt đầu lứa thu hoạch hoa đầu tiên, và kết thúc thu hoa để thu cuộng giao động từ 239 - 252 ngày.
Kết quả theo dõi mô hình: Cây sau 30 ngày trồng, chiều dài thân chính khoảng 27,5 - 30,9 cm, số nhánh đạt khoảng 1,4 - 1,6 nhánh/cây. Sau 90 ngày trồng, chiều dài thân chính đạt khoảng 97,4 - 103,8 cm và số nhánh đạt khoảng 4,8 - 6 nhánh/cây. Sau 120 ngày trồng, cây đạt 9,1 nhánh/cây/bụi và cây bắt đầu ra hoa khi đạt 14,5 nhánh/bụi cây. Cây kim ngân hoa dễ trồng, sinh trưởng và phát triển tốt, chịu lạnh cao, những tháng sau Tết (tháng 2 - 3) thời tiết thấp hơn 80C tại vùng núi Chí Linh, ra hoa rộ nhất vào tháng 3, và thu hoa rải rác từ tháng 2 đến tháng 6,7 thu hoạch cả cuộng kim ngân lứa 1.
Tháng 10 - 11/2022, thu hoạch hoa kim ngân lứa 2 và tháng 12 thu hoạch thêm lứa 2 kim ngân cuộng. Cây kim ngân hoa thu hoa và cuộng được 2 lứa/năm, ưu việt hơn tất cả các loài kim ngân đã và đang trồng khác tại địa phương. Đối với kim ngân hoa được đánh giá ảnh hưởng của độ tuổi hoa tiến hành thu hoạch ở các độ già thu hái khác nhau: nụ xanh (CT1.4); nụ trắng (có 10% hoa nở cánh) (CT1.5); 100% hoa nở (CT1.6), sau đó các độ già thu hái được làm khô ở cùng nhiệt độ (400C) đến cùng độ ẩm - thích hợp (≤ 12% ẩm), các thí nghiệm bố trí ngẫu nhiên và theo dõi trong 1 tháng (10 ngày lấy mẫu 1 lần).
Sau 15 tháng trồng thì dược liệu kim ngân cuộng và dược liệu kim ngân hoa đạt trung bình 14,525 tấn dược liệu khô/ha; riêng mô hình 2 đạt trung bình cả năm tới 17,2 tấn dược liệu cuộng/ha; kim ngân hoa là năm đầu và thu lứa 1/năm nên đạt 387,5 kg/ha. Lứa 2 đạt 412,5 kg/ha. Tổng cả năm thu 2 lứa đạt số lượng hoa là 800 kg/ha. Năng suất thực thu dược liệu kim ngân hoa với diện tích 10.000 m2 đạt 766,34 kg và năng suất thực thu dược liệu kim ngân cuộng đạt 12.272,6 kg.
Kết quả phân tích của Viện Kiểm nghiệm thuốc TW (Bộ Y tế) và Viện Dược liệu đã kiểm nghiệm và thẩm tra tiêu chuẩn cơ sở dược liệu hoa kim ngân Lonicerajaponica Thunb có hàm lượng acid clorogenic gấp 8,93 lần so với kim ngân hoa Loniceramacrantha (D.Don)hiện đang trồng tại xã Hoàng Hoa Thám. Cuộng kim ngân Lonicerajaponica Thunb có hàm lượng Acid Clorogenic gấp 20 lần và hàm lượng loganin gấp 5,72 lần so với dược liệu cuộng kim ngân Loniceramacrantha (D.Don) hiện đang trồng tại xã Hoàng Hoa Thám năm 202 1- 2022, (1,2% và 0,6%; 0,4% và 0,07%).
Hiệu quả kinh tế trồng cây dược liệu kim ngân hoa L. japonica đạt 202,4 triệu đồng/năm cao hơn so với đầu tư cây lúa và ngô trồng trong cùng thời gian lần lượt đạt 8,816 triệu đồng/ha và 4,404 triệu đồng/ha, thu nhập từ cây dược liệu kim ngân hoa Lonicerajaponica Thunb cũng cao hơn cây nhãn và vải. Tổng lãi thuần đạt từ hơn 100 - 272,4 triệu đồng/ha.
Từ khi trồng đến khi xuất hiện lá mới giao động trong khoảng 6-9 ngày. Ở thời vụ 3 (TV3) trồng vào tháng 10 cây xuất hiện lá mới chậm hơn so với các công thức thời vụ khác. Tỷ lệ sống cây kim ngân hoa ở thời vụ 1/10 (TV3) thấp hơn các thời vụ 1/8 và 1/9. Sau trồng khoảng 16 - 19 ngày thì bắt đầu phân nhánh. Sau trồng 30 ngày, chiều dài thân chính của cây kim ngân đạt từ 25,6 - 26 cm. Sau 60 ngày, chiều dài trên thân chính của cây đạt từ 59,5 - 61,9 cm. Sau 120 ngày, chiều dài trên thân chính của cây kim ngân ở TV1 (trồng 1/8) đạt 147,5 cm; TV 2 (153,2 cm) và TV3 (139,8 cm).
Sau 180-195 ngày thì cây phân hóa hoa từ các đầu cành, tiến hành thu hoa, nụ, sơ chế và phơi sấy. Sau trồng 60 ngày, số nhánh trung bình trên thân chính ở các thời vụ đạt từ 2,3 - 3,4 nhánh. Sau trồng 120 ngày và 180 ngày số nhánh trung bình trên thân chính ở các thời vụ đều tăng trưởng và tỷ lệ thuận với thời gian; TV1 trồng 1/8/2021 là 8,7 nhánh; TV2 trồng 1/9 là 10,3 nhánh. TV3 trồng 1/10 là 7,9 nhánh. Với 3 thời vụ trồng năng suất lý thuyết cao nhất cả về kim ngân hoa và kim ngân cuộng 843,3 kg/ha với tổng 2 lứa thu; 9,703 tấn/ha với tổng 2 lứa thu. Về tỷ lệ tươi/khô của kim ngân hoa từ 6,94-7,91; kim ngân cuộng tỷ lệ tươi /khô từ 4,5 - 4,99.
Sau 210 ngày trồng có độ ẩm cao hơn so với kim ngân trồng 240 ngày và 270 ngày, do kim ngân cuộng thu sau 210 ngày thu non nên độ ẩm cao 52,7% hơn so với kim ngân ở các thời điểm thu hái khác. Kim ngân cuộng sau 210 ngày trồng thì cành lá xanh nhạt cuộng non, mềm có lẫn cả hoa nở không thu kịp, thân cây giòn dễ bẻ, sau 240 ngày và 270 ngày thu hoạch thì thân lá kim ngân xanh sẫm hơn và cuộng già.
Đối với kim ngân hoa được đánh giá ảnh hưởng của độ tuổi hoa tiến hành thu hoạch ở các độ già thu hái khác nhau: nụ xanh (CT1.4); nụ trắng (có 10% hoa nở cánh) (CT1.5); 100% hoa nở (CT1.6), sau đó các độ già thu hái được làm khô ở cùng nhiệt độ (400C) đến cùng độ ẩm - thích hợp (≤12% ẩm), các thí nghiệm bố trí ngẫu nhiên và theo dõi trong 1 tháng (10 ngày lấy mẫu 1 lần).
Kim ngân cuộng thu hoạch làm khô bằng phơi nắng từ 3 - 5 ngày (tùy thuộc vào thời tiết nhiệt độ từ 30 - 350C), màu xanh của lá bị thâm, sau đó làm khô bằng máy sấy lạnh duy trì nhiệt độ sấy 400C, thời gian sấy khoảng 10 giờ, cào đảo 1 giờ/lần cho chất lượng dược liệu thân lá kim ngân tốt: giữ nguyên màu xanh của lá sau 6 tháng bảo quản trong bao bì PE 0.01 mm. Cuộng kim ngân thu sau đó làm khô bằng máy sấy nhiệt duy trì nhiệt độ sấy 450C thời gian sấy khoảng 8 giờ thường xuyên cào đảo 1 giờ/lần cho chất lượng dược liệu thân lá kim ngân tốt, giữ nguyên màu xanh của lá. Hoa kim ngân và kim ngân cuộng được thu hoạch ở độ tuổi thích hợp và tiến hành sấy lạnh, sấy nhiệt duy trì chất lượng tốt nhất sau 180 ngày bảo quản.
Qua 2 năm thực hiện, Trung tâm Nghiên cứu trồng và Chế biến cây thuốc Hà Nội (Viện Dược liệu) đã định danh loài và đánh giá chất lượng dược liệu của 5 mẫu cây kim ngân hoa trồng tại TP. Chí Linh; xây dựng thành công mô hình nhân giống và sản xuất dược liệu kim ngân hoa theo hướng GACP-WHO với quy mô 01 ha. Cây kim ngân hoa nhân giống bằng hom thân với thời vụ thích hợp nhất cho tỷ lệ cây đạt tiêu chuẩn xuất vườn cao nhất đạt 92%. Mô hình trồng kim ngân hoa sinh trưởng và phát triển tốt, mẫn cảm với sâu bệnh; năng suất dược liệu hoa kim ngân khô đạt trung bình 0,8 tấn/ha, năng suất dược liệu cuộng kim ngân khô đạt trung bình trên 7,5 tấn/ha.
Kim ngân hoa L. japonica là cây ưa sáng, phổ phân bố của cây trồng rộng nên thích hợp với nhiều loại đất (đất đồi và đất ruộng), đặc biệt cây mẫn cảm với khí hậu lạnh mùa đông (gọi là cây nhẫn đông) với ưu thế là cây trồng 1 lần nhưng khai thác được nhiều năm. Từ năm đầu đến năm thứ 2 đã cho thu hoạch và có hiệu quả kinh tế cao (trừ đầu tư giống ban đầu, nguyên vật liệu khác như làm giàn, cọc, màng phủ nilon…vẫn có thu từ 100 - 272 triệu đồng/ha/năm).
Bài của TS. Nguyễn Đình Bộ
Đăng trên Bản tin Khoa học và Công nghệ Hải Dương số 4 ra tháng 8 năm 2023
